މަދިރިއަކީ ޑިޕްޓެރާ އާއިލާއަށް ނިސްބަތްވާ އުދުހޭ ސޫފިތަކެކެވެ. އޭގެ ތެރޭގައި ސެއްޅިއާއި މި ބާވަތުގެ ހަފާ އެތައް ބާވަތެއް ހިމެނެއެވެ. އެ ސޫފިތަކުގައި ހަށިގަނޑުގައި ފިޔަތަކާއި، ދިގު ފައިތަކާއި، އަނގައިގެ ގޮތުގައި ތޮރުފާ ކަށިތަކާއި އެންޓަނާތައް ހުރެއެވެ. ދުނިޔޭގައި 3،500 އަށް ވުރެ ގިނަ ބާވަތުގެ މަދިރި އުޅޭއިރު އޭގެ ތެރެއިން ބައެއް މަދިރިން މީހުން ނުވަތަ ޖަނަވާރުތަކުގައި ހަފައި، ބަލި ފަތުރައެވެ.

މަދިރި ދިރިއުޅުމުގެ ހަތަރު މަރުހަލާއެއް އޮވެއެވެ: ބިސް، މަދިރި ފަނި، ޕިއުޕާ، އަދި ބޮޑެތި މަދިރިއެވެ. މި ބިސްތައް ފެނުގެ މަތީގައި އޮވެގެން ފަންޏަކަށް ވެއެވެ. މިފަނި ކާނާ ހޯދަނީ ފެނުގައި ހުންނަ އަލްގޭ އާއި ޖަރާސީމު ފަދަ ކުނިބުނިންނެވެ. މިއީ ފެން ސާފުކުރުމަށް އެހީތެރިވެދޭވެސް އެއްޗެކެވެ. ދަރިފަނިން އުފެދޭ ޕިއުޕާ ނުވަތަ ޓަމްބަލަރސް ފެނުގައި އުޅުނެއް ކަމަކު އެއަކަށް ކާނާއެއް ނުލިބެއެވެ. އެ ސޫފި ނޭވާލަނީ އުނަގަނޑުގައި ހުންނަ ހޮޅިތަކުގެ ޒަރީއާއިންނެވެ. މިއިން ބޮޑެތި މަދިރިތައް ނުކުމެ، ފިޔަތައް ހިކެންދެން ފެންމަތީގައި އޮވެއެވެ. ބޮޑެތިވުމުން މަދިރި ދިރިއުޅެނީ ގާތްގަނޑަކަށް ދެ ހަފްތާއާއި ހަ މަހާ ދެމެދުގެ މުއްދަތަކަށެވެ. މީގެ އުމުރު ދެމިއޮންނަނީ އޭގެ ބާވަތާއި ތިމާވެށީގެ ކަންކަން ހުންނަ ގޮތެއްގެ މައްޗަށެވެ.

ގިނަ ބާވަތްތަކުގެ ފިރިހެން މަދިރިއާއި އަންހެން މަދިރި ހަކަތަ ހޯދަނީ މޭވާއާއި އެހެނިހެން ގަސްގަހާގެހިން ކައިގެންނެވެ. ނަމަވެސް ބައެއް ބާވަތްތަކުގެ އަންހެން މަދިރިތަކަށް ބިސް އުފެއްދުމަށް ލޭ ބޭނުންވެއެވެ. މި އަންހެން މަދިރިތަކަށް ކިޔަނީ ލޭބޯ ނުވަތަ ހެމަޓޯފޭގަސް މަދިރިއެވެ. އެ ސޫފިތައް ޕްރޮބޮސިސް ކިޔާ ދިގު ހޮޅިއެއް ފަދަ ގުނަވަނެއް ބޭނުންކޮށްގެން މީހުންގެ ހަންގަނޑު ތޮރުފާލައި ލޭ ބޮއެވެ. މިކަންތައް ކުރާއިރު ލޭހޮޅިތަކުން ލޭ ދައުރު ކުރުވުމަށް އެހީވާ އެންޒައިމެއް ފޮނުވައެވެ. އޭގެ ސަބަބުން ހިރުވުމާއި ދުޅަވުން މެދުވެރިވެއެވެ. އަދި އެ ލޭހޮޅިތަކަށް މެލޭރިއާ، ރީނދޫ ހުމާއި، ޒިކާ ހުމާއި، ޑެންގީ، ފައިލޭރިއޭސިސް، އަދި އިންސެފަލައިޓިސް ފަދަ ބަލިތައް ޖެހޭ ޖަރާސީމުތައް ދޫކޮށްލައެވެ.

އެކި ވައްތަރުގެ މަދިރި މީހުންގެ ގައިން ލޭބޮނީ އެކި އިރު، އެކި ތަންތަނުގައެވެ. ބައެއް މަދިރި ހަފަނީ މެމަލްސް، ދޫނި، ރެޕްޓައިލްސް ނުވަތަ އެމްފިބިއަންސް ޖަނަވާރު ތަކުގައެވެ. ބައެއް މަދިރި އިންސާނުން ނުވަތަ ގޭގައި ގެންގުޅޭ ޖަނަވާރުތަކުގައި ހަފައެވެ. ބައެއް މަދިރި ފަތިސް ވަގުތު ނުވަތަ އިރުއޮއްސޭ ވަގުތު ނުވަތަ ރޭގަނޑު ހަފާ އުޅެއެވެ.

މަދިރި ހަފާނެ މީހުން ހޯދުމަށް ތަފާތު ގޮތްތައް ބޭނުންކުރެއެވެ. އެއީ ކާބަން ޑައިއޮކްސައިޑް އާއި ހަށިގަނޑުގެ ވަހާއި، ހޫނުކަމާއި، ތެތްކަމާއި ހަރަކާތްތައް ބަލައިގެންނެވެ.

ދުނިޔޭގައި އުޅޭ އެހެން މަޚްލޫޤަކަށްވުރެ ގިނައިން ބަލިތައް ފެތުރުމުގެ ޒިންމާ މަދިރިތަކުގައި ބޮޑެވެ. ކޮންމެ އަހަރަކުވެސް އެތައް މިލިއަން ބަޔަކަށް ބަލި ޖައްސައެވެ. ޚާއްޞަކޮށް ހޫނު ގަދަ ސަރަހައްދު ތަކުގައެވެ. މި ތަންތަނުގައި އުޅޭ މަދިރިތައް ވެސް ތަފާތެވެ.

• މެލޭރިއާ: ލޭގެ ރަތް ސެލްތަކަށް ބަލިޖެހޭ ޕްލާސްމޯޑިއަމް ތަކުން މިބަލި ޖައްސައެވެ. މިއީ އެނޯފިލިސް މަދިރިން ޖެހޭ ބައްޔެކެވެ. މި ބަލީގެ އަލާމާތްތަކުގެ ތެރޭގައި ހުންއައުން، ހަށިގަނޑު ހޫނުވުން، ބޮލުގައި ރިހުން، މޭނުބައިކުރުން، ހޮޑުލުން، އަދި ލޭމަދުވުން ހިމެނެއެވެ. މިއީ އަވަހަށް ފަރުވާ ނުދީފިނަމަ މަރުވެދާނެ ބައްޔެއެވެ.

• ރީނދޫ ހުން: މިއީ ފުރަމޭ އާއި އެހެނިހެން ގުނަވަންތަކަށް ބަލިޖެހޭ ވައިރަހެއްގެ ސަބަބުން ޖެހޭ ބައްޔެކެވެ. މި ބަލި ޖައްސަނީ އޭޑީސް އަދި ހެމަގޮގަސް މަދިރިންނެވެ. މި ބަލީގެ އަލާމާތްތަކުގެ ތެރޭގައި ހުން އައުން، ޖޯންޑިސް، ލޭއައުން، ހޮޑުލުން، އަދި ޝޮކް ފަދަ ކަންކަން ހިމެނެއެވެ. މިވެސް އަވަހަށް ފަރުވާ ނުދީފިނަމަ މަރުވެދާނެ ބައްޔެކެވެ.

• ޒިކާ ހުން: މިއީ ވައިރަސް އަކުން ނާރުތަކުގެ ނިޒާމަށް ޖެހޭ ބައްޔެކެވެ. މި ބަލި ޖެހެނީވެސް އޭޑީސް މަދިރިންނެވެ. މި ބަލީގެ އަލާމާތްތަކުގެ ތެރޭގައި ހުން އައުން، ބިހި ނެގުން، ހުޅުހުޅުގައި، ކޮންޖަންކްޓިވައިޓިސް، އަދި ބޮލުގައި ރިއްސުން ހިމެނެއެވެ. މާބަނޑު އަންހެނުންނަށް މައިކްރޯސެފަލީ ފަދަ ބަލިތަކުގެ ސަބަބުން  ދަރިން އުފަންވުމުގައި އުނިކަން ހުންނަ ގޮތް މެދުވެރިވެދެއެވެ.

• ޑެންގީ: މިއީ ލޭހޮޅިތަކާއި ޕްލެޓްލެޓްތަކަށް ބަލިޖެހޭ ވައިރަހެއްގެ ސަބަބުން ޖެހޭ ބައްޔެކެވެ. މިއީ ވެސް އޭޑީސް މަދިރިން ޖެހޭ ބައްޔެކެވެ. މި ބަލީގެ އަލާމާތްތަކުގެ ތެރޭގައިވެސް ހުން އައުން، ބިހިނެގުން، ހުޅުތަކުގައި ރިހުން، ޖޯންޑިސް، ނޭފަތުން ލޭއައުން، އަދި ތަންތަންގަނޑު ނޫފައިގަތުން ހިމެނެއެވެ. މިއީ ސީރިއަސް ޑެންގީ ނުވަތަ ޑެންގީ ހެމޮރެޖިކް ފީވަރ (DHF) އަށް މަގުފަހިވެދާނެ ކަމެކެވެ. އަދި އަވަހަށް ފަރުވާ ނުދީފިނަމަ މަރުވެދާނެ ކަމެކެވެ.

މަދިރިއަކީ ހަމައެކަނި އިންސާނުންގެ ސިއްހަތަށް ނުރައްކާވާ އެއްޗެއް ނޫނެވެ. އެއީ އިންސާނުންގެ އަރާމުކަމާއި އުފަލަށް ވެސް އުނދަގޫތަކެއް ކުރިމަތިކުރާ އެއްޗެކެވެ. މީގެ ސަބަބުން ބޭރުގައި ރޭގަނޑު ހޭދަކުރުމަށް އުނދަގޫ ވެއެވެ. އަދި ހިނގާލަން ދިއުމަށް ވެސް ހުރަސް އަޅައެވެ. އެއީ އޭގެ ބޫން އަޑުތަކާއި އަބަދު ހުއްޓާނުލާ ހަފާ ހެފުމުގެ ސަބަބުންނެވެ. އަދި ގޭގެ ކުޑަދޮރުތަކާއި ދޮރުތަކާއި ވައި ވަންނާނެ ތަންތަން ހުޅުވާފައި ބެހެއްޓެން ވެސް ނޯވެއެވެ. މީގެ ބިސް އަޅާތީ މާވަށިގަނޑުތަކަށް ފެންއަޅާފައިވެސް ނުބެހެއްޓެއެވެ.

މަދިރި ދަތްއެޅުމާއި މަދިރީގެ ސަބަބުން ޖެހޭ ބަލިތަކުން ރައްކާތެރިވުމަށް ނުވަތަ މަދުކުރުމަށް ގިނަގުނަ ގޮތްތަކެއް މިހާރު ވަނީ ހޯދިފައެވެ.

އޭގެ ތެރެއިން ބައެއް ކަންކަމަކީ؛

• ޑީއީއީޓީ ހިމެނޭ ސޫފި ނައްތާލާ މާއްދާތައް ބޭނުންކުރުން، ޕިކަރިޑިން، ނުވަތަ ހާމަވެފައިވާ ހަންގަނޑުގައި ނުވަތަ ހެދުމުގައި ލުނބޯ ޔޫކަލިޕްޓަސްގެ ތެޔޮ އުނގުޅުން، އަތްދިގު ގަމީސް، ދިގު ފަޓުލޫނު ލުން، އަދި ބޭރުގައި އުޅޭއިރު ސްޓާކީނުލުން ހިމެނެއެވެ. ޚާއްސަކޮށް ފަތިސް ވަގުތާއި ނުވަތަ އިރުއޮއްސޭ ވަގުތު ނުވަތަ މަދިރީގެ ހަރަކާތް ގިނަ ވަގުތުތަކުގައެވެ.

• ގެދޮރާއި އިމާރާތްތަކަށް މަދިރި ނުވަދެވޭ ގޮތަށް ކުޑަދޮރާއި ދޮރުފަތުގައި ސްކްރީން ނުވަތަ ދާ ހަރުކުރުން.

• ރޭގަނޑު ދަތްއަޅާ މަދިރިން ރައްކާތެރިވުމަށްޓަކައި ސޫފި ނައްތާލާ ބޭސްތައް ހާކާފައިވާ މަދިރިގެތަކުގެ ދަށުގައި ނިދުން ފަދަ ގޮތްގޮތް ހޯދިދާނެއެވެ.

• މަދިރި އާލާކުރެވޭ ފަދަ ގޮތަކަށް ފެން އަޅާފައި ހުންނަ ތަންތަން ނައްތާލުން ނުވަތަ ބޭސް އެޅުން، ކާނުފަދަ ތަންތައް، ދޫނި ފެންވަރާތަންތަން، ނުވަތަ ފެންގަނޑުތައް ސާފުކުރުން ހިމެނެއެވެ.

މަދިރިއަކީ ހަމައެކަނި އުނދަގޫ ބޮޑު އެއްޗަކަށް ވުރެން ބޭނުންވެސް ބޮޑު އެއްޗެކެވެ. އެއީ އިކޯސިސްޓަމްގެ ވެސް ބައެކެވެ. އަދި ކާނާގެ ޗޭން އާއި ބައެއް ގަސްގަހާގެހި ޕޮލިނޭޓް ކުރުމުގައި މުހިންމު ދައުރެއް އަދާކުރާ ވެސް އެއްޗެކެވެ. އެއީ ބައެއް ބާވަތުގެ ދޫނި ސޫފާސޫފި، ޚާއްސަކޮށް ވާ، ބޮއް، އަދި މަސް ފަދަ ޖަނަވާރުތަކުގެ ކާނާއެއް ވެސް މެއެވެ. އަދި އޯކިޑް ފަދަ ބައެއް މާތައް ޕޮލިނޭޓް ކުރުމުވުމަށް ވެސް މަދިރި މެދުވެރިވެއެވެ. އެ މަލުގެ ބައްޓަން އަދި ވަސް ވެސް އުފެދިފައި ހުންނަނީ މަދިރި ޝައުގުވެރިވާނެ ފަދައިންނެވެ. އެހެންކަމުން މަދިރިއަކީ ކިތަންމެ އުނދަގޫ ބޮޑު އެއްޗެއް ކަމުގައިވިޔަސް މަރައި ނައްތާލައިގެންވެސް ނުވާވަރުގެ މުހިންމު އެއްޗެކެވެ.